به گزارشهزار ماسوله،رويكرد جهاني به استفاده از گياهان دارويي و تركيبهاي طبيعي در صنايع دارويي، آرايشي - بهداشتي و غذايي و بدنبال آن توجه مردم، مسئولين و صنايع داخلي به استفاده از گياهان دارويي و معطر نياز مبرم به تحقيقات پايه اي و كاربردي وسيعي را در اين زمينه نمايان مي سازد.گياهان دارويي يكي از منابع بسيار ارزشمند در گستره وسيع منابع طبيعي ايران هستند كه در صورت شناخت علمي، كشت، توسعه و بهره برداري صحيح مي توانند نقش مهمي در سلامت جامعه، اشتغالزايي و صادرات غير نفتي داشته باشند.شهرستان پاوه يكي از شهرهاي استان كرمانشاه كه در منطقه اي كوهستاني واقع شده است. اين ويژگي باعث شده است كه اين منطقه با چشم اندازها و مواهب طبيعتش آن را از ساير مناطق متمايز شده قرار دهد. يكي از اين نعمت هايي كه خداوند به اين ديار بخشيده است جنگلهاي است كه در اين بخش روئيده اند.
در میان اين جنگلها درختی وجود دارد که آن را پسته وحشی یا وَن مینامند و در زبان محلی به آن ( داره ون) گفته میشود. ون درختي مقاوم و ديرزيست است و گاهي تا 300سال عمر مي كند. درخت ون منبع تولید شیره سقز است . سقز که در گویش کردی منطقه به آن ( وه ژن يا بنِشت) گفته میشود صمغی به رنگ سبز خیلی روشن ، غلیظ و بسیار چسبنده است که استفاده دارویی فراوان داشته و به عنوان یک ملین قوی در درمان یبوست و درمان ناراحتی های گوارشی استفاده میشود. 25 درصد از شیره سقز حاوی روغن پرارزش و صنعتی تربانتین است که کاربردهای فراوانی در صنعت دارد .
علاوه بر این از شیره سقز در تهیه آدامس ، عطر ، خوشبوکننده ها ، حشره کش ها و در صنعت داروسازی در تهیه نرم کننده ها و ضد عفونی کننده ها استفاده میشود . علاوه بر این در صنعت پلاستیک سازی ، تهیه واکس کفش و چرم و صنعت چاپ مورد استفاده قرار می گیرد . بهره برداري و استفاده از اين شيره طبيعي و با ارزش در روش هاي سنتي كاري بس سخت و طاقت فرساست و مردم اين ديار با زحمات زياد در تهيه آن ممكن است ، بارش هاي باران در فصل تابستان دست رنج اين مردمان زحمت كش از بين ببرد.
نحوه بهره برداری شیره سقز
با پایان بارشهای بهاره و رسیدن دما به حداکثر میزان خود در منطقه ( بین اواسط خرداد تا اوایل تیر ماه ) کار بهره برداری شیره سقز از درختان بنه آغاز می شود چون در این زمان درخت در حال رشد است و شیره سقز از آن تراوش می کند .
بهره برداری با شیوه ای سنتی و به روش زیر انجام میگیرد
ابتدا درختان مناسب با قطر حداقل 30 سانتیمتر را انتخاب کرده و با تیشه زخم هایی به اندازه 5 سانتیمتر و عمق 1 سانتیمتر به حالت زیگزاگی و با فاصله 20 سانتیمتر از همدیگر را روی تنه درخت ایجاد می کنند . تعداد زخمهای ایجاد شده روی یک درخت نباید بیشتر از 25 زخمه باشد چون در اینصورت به مرور زمان به درخت صدمات زیادی وارد آمده و باعث خشک شدن تدریجی آن می شود . اگر چه اغلب مشاهده می شود که گاه تا 70 زخمه نیز بر یک درخت زده شده است . همچنین زخم ها باید بر تنه اصلی درخت زده شود و از زخمه زدن بر شاخه های فرعی درخت اجتناب کرد.
بعد از ایجاد زخمها ، با خاک رس کاسه های گلی کوچکی درست کرده ( که در زبان کردی به این کاسه ها "کوجیله" گفته می شود ) و در زیر زخمهای ایجاد شده بر روی درخت نصب میکنند . خاک رس بعلت خاصیت چسبندگی فراوان مناسبترین خاک برای درست کردن کاسه های گلی است . ورز دادن گل برای تهیه کاسه نیز بسیار مهم است چون اگر گل تهیه شده خوب ورز داده نشده باشد ، کاسه درست شده پس از خشک شدن در مقابل آفتاب ترک خورده و از درخت جدا می شود .
بعد از این مرحله می بایست چند هفته صبر کرد تا شیره درختان به داخل کاسه ها تراوش کرده و کاسه ها پر از شیره شود .
بعد از پر شدن کاسه ها از شیره ، که بسته به شرایط آب و هوایی منطقه ممکن است 3 الی 5 هفته طول بکشد ، اقدام به جمع آوری کاسه ها می نمایند . جمع آوری کاسه ها در صبح زود و از موقع طلوع آفتاب شروع شده و تا هنگامی که هوا هنوز خنک است ادامه می یابد چون با گرم شدن هوا شیره سقز ( که در این مرحله به شیره بنیشته تال گفته می شود ) رقیق و چسبنده شده و جمع آوری آن ضایعات زیادی به همراه خواهد داشت .
بهتر است بعد از جمع آوری محل زخمها را با گل پوشانده شود تا با این کار درخت از ابتلا به آفات در امان بوده و درمان زخمهای آن با سرعت بیشتری انجام پذیرد . همچنین بر روی زخمی که ایجاد شده تا چند سال بعد از آن که زخم کاملاً ترمیم شود ، نباید زخم جدیدی ایجاد کرد .
پس از جمع آوری کاسه ها در حالی که شیره بعلت خنکی هوا سفت شده است و حالتی مانند خمیر نان دارد ، اقدام به جدا سازی شیره از کاسه ها می نمایند . بدین ترتیب که انگشت اشاره را با روغن محلی چرب نموده و آن را در شیره فرو برده و با یک حرکت سریع شیره را از کاسه گلی جدا می نمایند .
چون شیره خام بسیار رقیق بوده و حمل آن مشکلاتی را به همراه دارد ، اغلب بعد از جمع آوری ، شیره ها را در ظرف های حلب می ریزند و پس از اضافه نمودن مقدار مشخصی آب ، آن را می جوشانند که با اینکار شیره ، غلیظ شده و ناخالصی هایی مانند سنگریزه ، گرد و خاک ، برگ و ... که در هنگام جمع آوری شیره به آن چسبیده است ، جدا می شود . پس از پایان یافتن عمل جوشاندن ، شیره ها را در داخل کیسه هایی که از پارچه مخصوص درست شده است می ریزند و در آب سرد می گذارند تا کاملاً سفت شود و حمل و نقل آن با راحتی بیشتری صورت پذیرد و در نهايت کار بهره برداری از درختان پایان یافته و سقز سفید صادراتی بدست می آید .
کلیه مراحل بهره برداری توسط استادکاران محلی انجام می گیرد که بسیار با تجربه بوده و کلیه کارها را با مهارت فراوان انجام می دهند .
يكي از دوستداران محيط زيست شهرستان پاوه در اين باره در گفتگويي با خبرنگار هزارماسوله اظهار داشت: بنه یا پسته کوهی یک گیاه دارویی و بسیار خوشمزه كه نوع خام ترش است و نیازی به شکستن آن نیست اما با رسیدن این میوه پوسته آن سفت می شود و برای خوردن باید آن را شکست و خورد.
دكتر برهان ولدبيگي افزود: مغزمیوه اين درخت در حالت سخت، به پسته شبیه ولی بسیار کوچک‌تر است. به دلیل سخت بودن پوست دانه آن، در شرایط عادی نمی‌توان با کاشت آن نهال تولید کرد .
وي گفت: علاوه بر آن چوب خشك شده اين درخت به عنوان سوخت اصلي مردم اين ديار در گذشته در مقابل ديگر درختان كه از مقاومت كمتري در توليد گرما برخوردار بوده اند، مورد استفاده قرار گرفته است.
وي ادامه داد: استعمال دارويي برگ اين درخت در طب سنتي و محلي نيز مورد استفاده قرار گرفته است.
رئيس اداره منابع طبيعي شهرستان پاوه نيز طي گفتگويي اظهار داشت: تهيه سقز از درخت ون صرفا درامد اقتصادي آن مورد توجه نمي باشد ، بلكه بايد بخشي از اين سقز به مصرف درخت نيز برسد.
كهريزي افزود: سازمان جنگلها و مراتع تهيه شيره اين درخت را منوط به گذشت سه سال و آن هم با نظر كارشناسي در راستاي مشخص نمودن درختان داراي شيره و يا طي نمودن دوره استراحت آن مي داند.
وي افزود: با گذشت دو سال از استراحت اين درختان، سال سوم مردم مي توانند به تهيه اين شيره درختان و با نظر كارشناس فني در رابطه با رعايت نكات ايمني در خصوص عدم ضربه وارد نمودن به تنه اصلي درخت با تيشه و به تعداد مشخصي از نقطه هاي دريافت شيره براي هر درخت با قطر بالاي 25 سانتيمتر به تعداد 20 كاسه بپردازند.
وي با بيان اينكه براي حفظ اين درختان اداره منابع طبيعي تمام تلاش خود را در اين راه به كار بسته و اجازه تهيه اين شيره را به مردم پس از گذشت سه سال نخواهد داد گفت: تنها جنبه اقتصادي اين مراحل مد نظر نبوده و بخشي از اين شيره به مصرف خود درخت در جهت مقاوم سازي ان و بخش ديگري از آن نيز براي مبارزه با آفات و املاك اختصاص داده مي شود.