یادداشت/اسماعیل شمس

آتشی در تاریخ و تمدن زاگرس

سرویس: اجتماعیکد خبر: 298527|11:38 - 1399/03/17
نسخه چاپی
 آتشی در تاریخ و تمدن زاگرس
زاگرس تنها یک مجموعه جنگلی و کوهستانی و مسکونی با قله های بلند و رودهای فراوان که زیست بوم جانوران و گیاهان و درختانی خاص ومربوط به بخشی از جغرافیای ایران یعنی غرب آن است، نیست، بلکه همزمان نوعی فرهنگ، تاریخ، هویت و علت وجودی نه تنها آن جغرافیای خاص، بلکه کل ایران است.

به گزارشهزار ماسوله، مدتی است که آتش، امان از جنگلهای زاگرس بریده است و با اندوه بسیار باید گفت که تمرکز بر کرونا و برخی مسائل جانبی دیگر که اشارتی هم به آنها خواهم داشت سبب شده است که آتش بدون برخورد با مقاومتی چندان، پروژه ناتمام سالهای گذشته اش را با سرعتی بی بدیل به پیش ببرد. آنچه که تاکنون دیده ایم تلاش برخی اشخاص فداکار و انجمنهای مردم نهاد منطقه ای برای مهار آتش است که تعداد کم افراد و دستان خالی آنان مانع شده است زحمتشان به نتیجه ای ملموس برسد؛ بیشتراز تلاش در میدان عمل، فعالیت در فضای مجازی و نگارش مطالب گوناگون است و در آنجا هم محوریت با پدیده ای است که در فرهنگ زاگرس نشینان به آن مویه، مور و یا شین گیری گفته می شودکه نوعی مرثیه سرایی برای زاگرس، جنگلهایش، بلوطهایش و موجودات زنده ای است که هرلحظه قربانی آتش می شوند. برخی نوشته ها و گفته های احساسی جوانان زاگرس نشین (لر، لک و کرد) که ازجنوب به شمال غرب زاگرس و در دو سوی کوهپایه های آن بیشترین جمعیت مرتبط با این کوهستان را شامل می شوند، سبب شده است که دراین سوی قضیه و در برخی کانالها و گروههای مجازی خاص که هرچندکم تعدادند؛ اما صدایشان بلند و تأثیر گذار است، تحلیلی شکل بگیرد که احتمالاً حرکت جمعی و همه جانبه برای مهارآتش سوزی را کم رمق نماید. در این تحلیل حاشیه ای احساسات طبیعی و حتی اندکی تند ساکنان دو سوی زاگرس که برخاسته از سوختن خان و مانشان در روز روشن است، نوعی دیگر تفسیر و به مسائل قومی و ناسیونالیستی پیوند داده می شود.

 

نگارنده با احساس خطر از نقش مخرب این گونه جدالهای قولی و قلمی که مع الاسف دربیشتر مواردخالی ازمستندات تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی متقن درباره زاگرس نیزهستند، تصمیم به نگارش این یادداشت گرفت؛ با این امید که مطالب مندرج در آن به شکل گیری همت ملی در همه جای ایران و عزم جدی در سطح مسئولان کشوری و لشکری برای پایان دادن به  "زاگرس سوزی" کمک نمایند.

 

آنچه که در این مدت از مطالعه مطالب مرتبط با زاگرس در رسانه های صوتی و تصویری و نوشتاری، چه درعالم واقعی و چه در دنیای مجازی، استنباط کرده ام، این است که تصویر زاگرس در حافظه عمومی مردم ایران چه زاگرس نشینان و چه سایرنقاط ، مجموعه ای کوهستانی و جنگلی در غرب ایران است که هر از گاهی مانند سایر جنگلهای ایران و جهان به سهو یا به عمد گرفتار آتش می شود؛ بخشی از جنگلها و مجموعه گیاهی و جانوری موجود در آن می سوزند و در نهایت با تلاش دولت و مردم خاموش می شوند.

 

به نظرمی رسد ذهنیت مسئولان کشورهم ازآتش سوزی های زاگرس با کمی فراز و نشیب چیزی بیشتر از این نیست که اگر بود ما هر ساله و هر ماهه شاهد تکرار چنین آتش سوزی هایی نبودیم.

 

اما مدعا و حرف اصلی این یادداشت چیست؟

 

زاگرس تنها یک مجموعه جنگلی و کوهستانی و مسکونی با قله های بلند و رودهای فراوان که زیست بوم جانوران و گیاهان و درختانی خاص ومربوط به بخشی از جغرافیای ایران یعنی غرب آن است، نیست، بلکه همزمان نوعی فرهنگ، تاریخ، هویت و علت وجودی نه تنها آن جغرافیای خاص، بلکه کل ایران است.

 

نام زاگرس البته که در ادبیات فارسی و عربی و حتی مجموعه زبانهای زاگرس نامی جدید است و عمری حداکثر صد ساله دارد وبه نظر می رسد نخستین بار در تاریخ ایران باستان حسن پیرنیا(درگذشته 1314ش) و به نقل از منابع یونانی آمده است. پیش از آن زاگرس در متون فارسی به صورت کوهستان و در متون عربی به نام قهستان(قوه)، جبال و گاه "جبال الاکراد" آمده است که خود ترجمه ماه ساسانی و ماد پیش از آن است؛ اما یونانیان این نام را از کجا گرفتند و این نام چگونه وارد فرهنگ و زبان یونانی شد؟ در فرهنگنامه های یونان، زاگرس با پسوند " وس" یونانی به معنای فرزند زئوس یا خدای مقدس یونان آمده است. برخی با استناد به این مطلب مدعی شده اند که زاگرس در اصل کلمه ای یونانی است؛ اما این ادعا نادرست است و زاگرس در اصل کلمه ای بومی و برخاسته از همان جغرافیا است؛ یونانی ها نیز به سبب آن که پس از سقوط هخامنشیان به دست اسکندر نزدیک به یک قرن بر آن منطقه مسلط بودند و آنجا در واقع بخشی از قلمرو یونان فرهنگی شده بود آن واژه رایج را یونانیزه و وارد زبان خود کردند.

 

فرضیه نگارنده این یادداشت برای وجه تسمیه زاگرس  که اصل آن به صورت مقاله ای مفصل در ذیل مدخل زاگرس در جلد 25 دائرة المعارف بزرگ اسلامی چاپ خواهد شد، این است که این نام از قبیله ساگارتی (Sagartioi) گرفته شده  که در الواح آشوری به صورت زکرتو و زاکروتی هم آمده است. به نظر می رسد، قبیله زاکروتی (ساگارتی) خاستگاه خاندان شاهی ماد بود و آشوریان نخستین بار که از دیاکو یاد می کنند او را فرمانروای دژ زاکروتی می دانند که پژوهشگران، مناطق مختلفی از شاهین دژ کنونی در آذربایجان تا منطقه ای در غرب همدان و اطراف ملایر را به عنوان محل کنونی آن ذکر کرده اند.

 

نام  ساگارتی یا اسگرته در فهرست ممالک شاهنشاهی هخامنشی در کتیبه داریوش در تخت جمشید آمده و قلمرو آن در شرق دجله ذکر شده است و این، دقیقاً با حوزه زاگرس کنونی مشابه است. نکته مهم آن است که در این کتیبه زاگرس نه نام کوه، بلکه نام سرزمین، قلمرو و ایالت است. در کتیبه بیستون هم آنجا که داریوشاول از سرکوب مخالفان حکومتش سخن می گوید دو نفر از آنها را مادی های ساگارتی معرفی می کند که لباس خاصی به تن دارند.

 

به این ترتیب، نیک روشن است که یونانیان آنگاه که هخامنشیان را ساقط کردند نام ساگارتی یا زاگروتی را از فهرستهای اداری و دیوانی هخامنشیان گرفتند و به زبان و فرهنگ یونانی منتقل کردند. در این جا یک پرسش وجود دارد و آن این که چرا این نام باستانی وقتی یونانیزه شد به معنای فرزند زئوس به کار رفت؟ حدس نگارنده پیوند این مفهوم با بیستون کنونی در کرمانشاه است که در تلفظهای کهن تربه شکلهای بهستون، بگستان و بغستان به معنای معدن و محل خدایان به کار رفته است و جای بحث این پدیده دین شناسانه و هستی شناسانه این جا نیست و خوانندگان را به مقاله زاگرس در دائرة المعارف حواله می دهم که امیدوارم هرچه زودتر چاپ شود.

 

این که چه اتفاقی افتاد که در دوران اشکانی و ساسانی نام ماد به جای  زاگروتی یا زاگرس که خاستگاه قبیله ای پادشاهان ماد بود ، نشست از حوزه این یادداشت خارج است؛ اما اعراب مسلمان که آمدند؛ چنانکه گفته شد جبال را برای ترجمه کلمه ماد یا ماه به معنای کوهستان به کار بردند که طبعاً همان قلمرو زاگرس بود.

 

رشته کوه زاگرس در تعریف جغرافیایی امروز خود مجموعه کوهستانی بزرگی است که از نزدیکی های ساحل خلیج فارس در خوزستان و فارس آغاز و در مسیر شمال غربی به کوههای آرارات در نزدیکی وان در ترکیه امروزی منتهی می شود. با نگاهی به تاریخ باستان مشخص می شود که خاستگاه همه سلسله های پیش از عیلام و ماد مانند کاسی ها، لولوبی ها، ماناها، اورارتوها، گوتی و هوریها زاگرس بوده است. همچنین عیلام و ماد، هخامنشیان و ساسانیان هم در کوهپایه های زاگرس تشکیل شده اند. اشکانیان نیز هرچند در شرق ایران کنونی برآمدند؛ اما بی درنگ به غرب آمدند و دولت و دیوان و دربار خود را در کوهپایه های زاگرس بنا نهادند و چنان در فرهنگ و زبان این منطقه ادغام شدند که  زبان شناسان زبانهای رایج در زاگرس را پهلوی یا همان زبان اشکانیان نامیده اند که در عربی به فهلوی شهرت یافته است.

 

چرا چنین شد؟ و چرا زاگرس خاستگاه همه دولتهای پیش از ماد و پس از ماد گردید که امروز به نام دولتهای  ایران باستان شناخته می شوند؟والبته که فرهنگ و تاریخ و تمدن ایرانی با هر تعریفی که از آن داشته باشیم برخاسته از آنها و از زاگرس است یک علت اصلی آن می تواند آب فراوان در زاگرس باشد که اقوام شرقی و غربی آن را در زمانهای خشکسالی های شدید به آنجا کشانده است.

 

مخلص کلام این کهزاگرس علت وجودی اولیه  پدیده ای است که دولت و تاریخ و تمدن و فرهنگ و دین ایرانی در مقطع پیش از آمدن اسلام نامیده می شود ودر صورت ثانویه خود از آنجا به شرق و غرب زاگرس و تا دور دستها امتداد و گسترش تاریخی یافته است.نقش هویتی و تمدن ساززاگرس هرچند پس از اسلام با آمدن اعراب مسلمان از غرب  و سپس ترکان سلجوقی از شرق کمرنگ شد؛ اما هرگز از بین نرفت.زاگرس در طول تاریخ همیشه و همیشه پناهگاه همه ایرانیان در عصر خشکسالی و در هنگام حمله دشمنانبوده است؛ ضمن این که جغرافیایش آن را به مرکز اصلی تولید دام وبسیاری محصولات کشاورزی و باغی تبدیل کرده که منبع غذایی مطمئن برایساکنانش و نیز مردم دشت و کویرنشینان بوده است.

 

آتش گرفتن زاگرس و نابود شدن زیست بوم و اکوسیستم آن با سوختن جنگلهایش و از بین رفتن کوهستانهایش تنها مسئله مردم جغرافیای آن نیست، بلکه مسئله کل مردم ایران است.آتش گرفتن زاگرس تنها موضوعی زیست محیطی و جغرافیایی نیست، بلکه مطلبی هویتی، تاریخی، دینی، فرهنگی و تمدنی است. آتش سوزی زاگرس تنها مسئله و مشکل دیروز و امروز نیست، بلکه مهم تر از آن تولید معضلی برای فردای این سرزمین است. به راستی اگر دوران جدیدی از خشکسالی در مناطق کویری و مرکزی و شرقی ایران پیش بیاید؛ چنانکه از الان همه جغرافیدانان وقوع زود هنگام آن را هشدار می دهند چه پناهگاهی جز زاگرس وجود دارد؟ بنابراین  از همگان خواهش می کنم به خاطرتاریخ و تمدن دیروزمان، به خاطر زندگی امروزمان و به خاطر بقای پناهگاهی محکم و مطمئن برای فرزندان و نسل فردایمان از زاگرس مراقبت کنیم. زاگرس مادر مهربان ما در طول تاریخ چند هزار ساله بوده است. نیاکان ما به مثابه فرزندان راستین زاگرس آن را به ما رساندند؛ مبادا که فرزندی ناخلف شویم و حرمت مادر مهربان خود را نگه نداریم. اجازه ندهیم که آتش زاگرس را بسوزاند که این، مانند آن است که به دست خود خانه آبا و اجدادی و هویت و دین و تاریخ و تمدنمان را آتش بزنیم.

نظر شما

دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط مدیریت در وب سایت منتشر خواهد شد